Parket bij de Hoge Raad, 08-05-2015, ECLI:NL:PHR:2015:590, 14/02051, 14/02217

Het middel van de Staat omvat vier onderdelen: het eerste betreft de bijzondere geschiktheid van de onteigende waterplas, het tweede de werkelijke waarde van het onteigende, het derde de waardering van de waterplas in combinatie met de woonboerderij in plaats van als losse plas en het vierde de waarde van de overige niet bebouwde grond.

Het onderdeel valt uiteen in klachten die verschillende overwegingen van de rechtbank met betrekking tot de bijzondere geschiktheid van de waterplas (rov. 4.12, 4.14 en 4.15 van het eindvonnis, hiervoor weergegeven) aanvallen.

Onderdeel 1.1 klaagt dat de rechtbank in het kader van de beoordeling van de bijzondere geschiktheid in rov. 4.12 het doel waarmee het onteigeningsbesluit is genomen heeft miskend door te oordelen dat de deskundigen terecht in aanmerking hebben genomen dat het doel waarmee het onteigeningsbesluit is genomen, gelet op de PKB Ruimte voor de Rivier, ruimer is dan het maken van een geul van een bepaalde diepte (met daarnaast natuur) en mede ziet op het verwerken dan wel storten in depot(s) van overtollige grond die vrijkomt bij de uitvoering van de projecten onder de vlag van “Ruimte voor de Rivier”. Volgens het onderdeel heeft de rechtbank miskend dat het doel van de onteigening zoals dat volgt uit het onteigeningsbesluit bepalend is, althans dat de uitleg die zij aan het in dit besluit vervatte doel heeft gegeven, onbegrijpelijk is. Ter toelichting stelt het onderdeel dat in het onteigeningsbesluit is opgenomen dat het onteigeningsplan ten doel heeft de verkrijging van particuliere eigendommen die nodig zijn om het bestemmingsplan “Scheller en Oldeneler Buitenwaarden” te kunnen realiseren, welk project onderdeel uitmaakt van de Planologische Kernbeslissing (PKB) Ruimte voor de Rivier die ten doel heeft maatregelen te bevorderen om de verwachte veranderingen in het hoogwaterpatroon van de grote rivieren op te kunnen vangen door enerzijds verbetering van waterkeringen en anderzijds door het tijdelijk geven van meer ruimte aan piekdebieten in het winter- en voorjaarsseizoen en ruimte biedt om maatregelen te selecteren die mede worden bepaald door hun bijdrage aan de ruimtelijke kwaliteit. Volgens het onderdeel valt dan ook niet, althans niet zonder meer, in te zien waarom tot het doel van de onteigening behoort het verwerken dan wel storten in depot(s) van overtollige grond die vrijkomt bij de uitvoering van de projecten onder de vlag van de PKB Ruimte voor de Rivier. Daarvan uitgaande kon de rechtbank niet, althans niet zonder nadere motivering, tot de beslissing komen dat het onteigende bijzonder geschikt is voor het doel van de onteigening, aldus nog steeds het onderdeel.

Het is wel duidelijk waarom de Staat in dit onderdeel het “doel” van de onteigening ter discussie stelt. Het oordeel van de rechtbank in de tweede volzin van rov. 4.12 impliceert dat niet van een bijzondere geschiktheid zou moeten worden gesproken indien de onteigening “strikt genomen” uitsluitend zou plaatsvinden met als doel de realisering van een geul met een bepaalde diepte (en natuur) langs de rivier.²³ De bijzondere geschiktheid dankt de waterplas aan het feit dat het onteigeningsbesluit met een ruimer doel is genomen, nu dat besluit mede ziet op het verwerken c.q. storten in depot(s) van overtollige grond die vrijkomt bij de uitvoering van andere projecten onder de vlag van “Ruimte voor de Rivier”, in welk kader de voormalige zandwinplas in beeld is gekomen, aldus de rechtbank.

Met welk doel is hier onteigend? Het onderdeel wil dat doel afleiden uit het onteigeningsbesluit, waarin niets te lezen valt over het verwerken c.q. storten in depot(s) van overtollige grond die vrijkomt bij de uitvoering van de in de PKB Ruimte voor de Rivier bedoelde projecten, maar slechts sprake is van de realisering van het bestemmingsplan “Scheller en Oldeneler Buitenwaarden” als onderdeel van de PKB Ruimte voor de Rivier.²⁴

Naar mijn mening faalt de klacht. De realisering van het bestemmingsplan brengt mee dat het gebied van het bestemmingsplan moet worden heringericht. Daartoe zullen werken tot stand zullen moeten komen, waartoe behoort dat de onteigende waterplas wordt verondiept. Dat verondiepen zal, vanzelfsprekend (en zoals naar het oordeel van de rechtbank reeds is voorzien in de PKB), moeten geschieden door middel van storting van grond die bij de realisering van het bestemmingsplan of in andere projecten van de PKB Ruimte voor de Rivier door afgraving vrijkomt. Als het middel om het doel te bereiken minder uitgaven vergt ten gevolge van de bijzondere eigenschap van de waterplas wordt het doel van de bestemming voor een lagere prijs gerealiseerd. De rechtbank heeft, naar mijn mening, noch het in het onteigeningsbesluit verwoorde “doel” van de onteigening miskend noch daaraan een onbegrijpelijke uitleg gegeven.

Onderdeel 1.2 klaagt allereerst dat de rechtbank in rov. 4.12 rechtens onjuist, althans op onbegrijpelijke wijze relevant heeft geacht dat de bijzondere geschiktheid eruit bestaat dat de zandwinplas met een grote diepte, dat wil zeggen een diepte aanmerkelijk groter dan voor de geul nodig is, een fysieke eigenschap heeft, die meebrengt dat voor de Staat een besparing ontstaat doordat hij met gebruikmaking van die eigenschap het doel waarvoor hij onteigent tegen geringere kosten kan realiseren dan anders het geval zou zijn geweest. Volgens het onderdeel kon de rechtbank slechts tot genoemde besparing komen door een vergelijking te maken tussen het onteigende en andere soortgelijke gronden die doorgaans voor dat doel – het creëren van een depot – worden gebruikt.

De klacht stelt de kwestie aan de orde met welke “soortgelijke” gronden het onteigende moet worden vergeleken teneinde te bepalen of het onteigende een bijzondere geschiktheid heeft voor het doel waarvoor onteigend wordt. Ik stel voorop dat Uw Raad in dit opzicht de keuze van het vergelijkingsmateriaal in beginsel overlaat aan de onteigeningsrechter als feitenrechter.²⁵ De rechtbank, die blijkens de eerste volzin van rov. 4.12 de deskundigen heeft gevolgd in hun advies dat ter aanzien van de voormalige zandwinplas moet worden gesproken van een bijzondere geschiktheid, heeft zich kennelijk aangesloten bij hetgeen de deskundigen hierover op blz. 25 van hun rapport hebben geschreven:

De klacht gaat ervan uit dat het doel van de onteigening is het creëren van een depot, althans dat de rechtbank dat voor het doel van de onteigening houdt. Ik denk dat dit uitgangspunt niet juist is zodat het onderdeel feitelijke grondslag mist. Onteigend is, naar de rechtbank volgens mij niet heeft miskend, ter uitvoering van het bestemmingsplan “Scheller en Oldeneler Buiterwaarden”. Dat bestemmingsplan voorziet niet - al zullen ter realisering van dat plan werken worden uitgevoerd waartoe de verondieping van de voormalige zandwinplas behoort - in de aanleg van een depot ter plaatse van die plas.²⁶ De rechtbank heeft naar mijn mening dus niets verkeerd gedaan door het onteigende niet te vergelijken met gronden die als depot plegen te worden aangewend. Ook de klacht van het onderdeel dat niet blijkt welke gronden de rechtbank als soortgelijk heeft beschouwd, faalt, nu duidelijk is dat de rechtbank de deskundigen heeft gevolgd heeft in hun hierboven in 4.8 geciteerde opvattingen.

Het onderdeel klaagt verder dat, indien de beslissing van de rechtbank aldus moet worden begrepen dat zij zich heeft aangesloten bij het standpunt van de deskundigen dat een vergelijking moet worden gemaakt met andere uiterwaarden in de omgeving, het bestreden oordeel onbegrijpelijk is, aangezien de rechtbank in dat geval ontoereikend heeft gerespondeerd op de stellingen van de Staat: (i) dat in dat geval maatregelen moeten worden getroffen (in de vorm van het aanleggen van een drempel) voordat gronden in de waterplas kunnen worden gestort²⁷, (ii) dat, als de soortgelijke gronden waarmee moet worden vergeleken uiterwaarden (of andere waterplassen) zijn, allerminst zeker is dat dergelijke maatregelen ook daarbij getroffen zouden moeten worden²⁸, en (iii) dat, als de andere soortgelijke gronden geen waterplassen zijn, geldt dat de storting midden in een plas bewerkelijker is dan op het land²⁹ en (iv) dat dan bovendien heeft te gelden dat bij het afgraven van land vaak bodembestanddelen vrijkomen die te gelde kunnen worden gemaakt³⁰. In het licht van deze stellingen valt volgens het onderdeel niet, althans niet zonder meer, in te zien waarom sprake zou zijn van een besparing.

Het onderdeel klaagt tot slot dat de rechtbank niet heeft gerespondeerd op de stelling van de Staat dat toepassing van het leerstuk van de bijzondere geschiktheid in dit geval tot ongerijmde uitkomsten leidt.³⁴ Het wijst erop dat de Staat betoogd heeft dat vast staat dat de onteigende zandwinplas (deels) gedempt moest worden om deze geschikt te maken voor het doel waarvoor is onteigend en dat de plas is gedempt met uit elders in het gebied gelegen gronden vrijgekomen bodembestanddelen. Zouden die elders gelegen in het gebied gelegen gronden zijn onteigend, dan zouden deze, naar volgens het onderdeel in de redenering van de rechtbank besloten ligt, de Staat een voordeel hebben gebracht doordat voor die demping geen gronden van buiten het gebied aangevoerd behoefden te worden. Daarmee is volgens de klacht sprake is van een onbegrijpelijke cirkelredenering³⁵. De Staat zou tweemaal betalen voor bijzondere ongeschiktheid: de onteigende gronden zijn zowel ter plaatse van de plas als ter plaatse van de overtollige gronden niet op een niveau dat voor dat doel is vereist, waardoor omvangrijke werken zijn vereist. Daarvan uitgaande is volgens de klacht onbegrijpelijk dat de Staat een toegift op de agrarische waarde zou moeten betalen.

Ik zie geen cirkelredenering in de overwegingen van de rechtbank, ook niet een impliciete. Indien de in het project af te graven gronden zouden hebben moeten worden onteigend, zouden die gronden naar mijn mening geen bijzondere geschiktheid vertonen, omdat die gronden, anders dan de van [A] onteigende gronden, geen relevante bijzondere eigenschappen vertonen in vergelijking met soortgelijke gronden in uiterwaarden die door de Staat plegen te worden gebruikt om daarin in het kader van de PKB Ruimte voor de Rivier nevengeulen te graven. De onteigende voormalige zandwinplas is bijzonder; uiterwaarden buiten de voormalige zandwinplas zijn gewoon. Ook deze laatste klacht van onderdeel 1.2 faalt naar mijn mening.

Onderdeel 1.3 klaagt dat de rechtbank met haar oordeel in rov. 4.12 dat een besparing is gelegen in de omstandigheid dat op depotkosten kan worden bespaard, miskent dat deze besparing niet kan worden beschouwd als een fysieke eigenschap van het onteigende die meebrengt dat sprake is van bijzondere geschiktheid. De rechtbank heeft in dat verband volgens het onderdeel ten onrechte de aanleg van het gehele werk in aanmerking genomen, nu voor het aannemen van bijzondere geschiktheid niet toereikend is dat de kosten van het totale werk kunnen worden beperkt als het onteigende wordt aangewend als depot. De rechtbank heeft in dit verband miskend dat van een bijzondere geschiktheid slechts sprake kan zijn indien het werk op het onteigende tegen minder kosten kan worden gerealiseerd dan op soortgelijke gronden, aldus nog steeds het onderdeel.

Ik stel voorop dat naar mijn mening in rov. 4.12 niet valt te lezen dat de rechtbank de omstandigheid dat op depotkosten kan worden bespaard, beschouwt als een fysieke eigenschap van het onteigende. De bijzondere fysieke eigenschap van de zandwinplaats zag de rechtbank, zoals in de eerste alinea van rov. 4.12 te lezen valt, daarin dat die plas een grote diepte heeft, die aanmerkelijk groter is dan voor de geul nodig is.

Ik denk dat de hiervoor bedoelde opvatting niet moet worden aanvaard. De geciteerde passage uit Uw arrest behelst weliswaar een algemene regel met betrekking tot “bijzondere geschiktheid”, maar dat was wel een regel die uitdrukkelijk betrekking heeft op onteigeningen van een deel van een waterkerende dijk teneinde die dijk te verbeteren. In het onderhavige geval gaat het om een onteigening van een geheel ander object en met een heel ander doel. In de rechtspraak van Uw Raad heb ik geen precedent gevonden voor een met de onderhavige onteigening vergelijkbaar geval, maar mij schijnt de redenering van de rechtbank zeer redelijk en aannemelijk. Als met behulp van de zandwinplas de transformatie van de uiterwaarden in het kader van “Ruimte voor de Rivier” met minder dan de gebruikelijke kosten kan worden bereikt, zie ik alle aanleiding voor een aan die plas te geven meerwaarde, net als in het commerciële verkeer de prijs van een zaak, die voor het verwezenlijken van een bepaald doel reeds een grotere geschiktheid heeft verworven dan soortgelijke zaken hebben die in de regel voor dat doel plegen te worden gebezigd, hoger pleegt te liggen dan die van die soortgelijke zaken.

Onderdeel 1.4 is gericht tegen rov. 4.14 en klaagt dat de rechtbank ten onrechte het advies van de deskundigen heeft onderschreven dat de Staat onvoldoende onderbouwing heeft gegeven aan zijn standpunt inzake de ongeschiktheid van (een deel van) het veen als depot. Ter toelichting wijst het onderdeel erop dat de Staat in zijn reactie op het concept-rapport van deskundigen gemotiveerd heeft gesteld dat het veen ongeschikt is, omdat veen bij storting ervan in water na een korte periode als het ware oplost.³⁷ In dat verband valt volgens het onderdeel ook niet, althans niet zonder meer, in te zien waarom de door partijen op 3 december 2013 overgelegde brieven namens en van de minister “te mager” zouden zijn voor de gevolgtrekking dat het veen buiten de grondbalans moet worden gehouden. Niet valt volgens het onderdeel in te zien waarom de Staat zijn standpunt over de ongeschiktheid van het veen nader had moeten onderbouwen en hoe hij dat had kunnen doen.

De Staat heeft in de passage waarnaar het onderdeel verwijst, gesteld dat het niet mogelijk is dat veen gebruikt kan worden voor de verondieping van de plas, omdat bij storting van veen in water na een korte periode het veen als het ware oplost. Als ik het goed zie, heeft de Staat deze stelling, anders dan het onderdeel aanvoert, niet onderbouwd.

Bij de pleidooien op 5 december 2013 heeft de Staat ter adstructie van zijn stelling dat veen niet kan worden gebruikt voor verondieping een beroep gedaan op een brief van 5 juni 2013 van de Dienst Inspectie Leefomgeving en Transport van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu aan de uitvoerder van de werken.³⁸ Die brief handelt, onder meer, over een in maart en april 2013 uitgevoerde proef waarmee veen uit het deelproject Westenholte in met water gevulde containers is gestort. De deskundigen zijn, ook tijdens de zitting van 5 december 2013, bij hun standpunt gebleven. Het proces-verbaal (blz. 7- 8 en 12) vermeldt het volgende:

In het licht van deze passages acht ik de bestreden overweging niet onjuist en evenmin onvoldoende gemotiveerd. Het onderdeel faalt dan ook.

Onderdeel 1.5 is gericht tegen het oordeel in rov. 4.14 dat de Staat zijn standpunt inzake het veen eerder naar voren had moeten en kunnen brengen en anders dan met de enkele opmerking dat veen niet gebruikt kan worden. Het onderdeel klaagt langs verschillende wegen dat dit oordeel onjuist, althans onbegrijpelijk is.

De klachten van het onderdeel falen bij gebrek aan belang. De woorden “nog daargelaten” in de eerste volzin van rov. 4.14 duiden erop dat we te maken hebben met een overweging ten overvloede. De rechtbank heeft de op de pleitzitting aangevoerde nieuwe argumentatie niet als tardief buiten beschouwing gelaten, maar die argumentatie, die naar het oordeel van de rechtbank geen degelijke onderbouwing oplevert van de stelling van de Staat dat veen niet kan worden gebruikt voor de verondieping, gewogen en te licht bevonden.

Onderdeel 1.6 keert zich tegen de oordelen in rov. 4.15 dat de deskundigen terecht twijfel hebben uitgesproken over de toepasbaarheid van een plafond ten aanzien van het voordeel van [A] en dat het plafond substantieel hoger is dan de op € 250.000 berekende opslag wegens bijzondere geschiktheid. Het onderdeel klaagt dat deze oordelen onjuist zijn, dan wel onbegrijpelijk. Volgens het onderdeel heeft de rechtbank miskend dat een vergoeding voor bijzondere geschiktheid in gevallen als de onderhavige slechts kan worden toegewezen indien de kosten van de aanleg van het totale werk worden gedrukt doordat de onteigenaar een vergunning kan verkrijgen (in het onderhavige geval voor het storten van grond in de (onteigende) plas) die daarvoor dienstig is. Indien dat het geval is, kan de vergoeding vanwege dat voordeel niet groter zijn dan het voordeel dat de onteigende zou hebben kunnen realiseren indien, de onteigening en het werk waarvoor wordt onteigend weggedacht, hem diezelfde vergunning verleend zou zijn, aldus het onderdeel. Het onderdeel klaagt verder in het verlengde van de vorige klacht dat het oordeel in rov. 4.15 dat [A] in het meest gunstige geval een vergunning had gekregen voor het accepteren van klasse A-grond die niet gebiedseigen behoeft te zijn, blijk van een onjuiste rechtsopvatting, aangezien de rechtbank bij haar beoordeling ten onrechte uit gaat van een andere vergunning dan de Staat had kunnen verkrijgen. Het onderdeel koppelt aan de rechtsklacht een motiveringsklacht. Indien de rechtbank zou zijn uitgegaan van de vergunning die de Staat had kunnen verkrijgen, dan valt volgens het onderdeel niet, althans niet zonder meer, in te zien waarom [A] zelf de fysieke eigenschap van de zandwinplas zou hebben kunnen benutten, omdat er geen gebiedseigen grond van klasse A-grond beschikbaar was die voldeed aan de juiste zuurstofcondities.⁴⁰ Het onderdeel wijst er in dat verband verder op dat de Staat er ook ter zitting op heeft gewezen dat klasse A-grond alleen uit Schelle komt en daarmee niet gebiedseigen is, zodat daarvan moet worden uitgegaan⁴¹.

De klacht verwijst naar HR 14 juni 2002, ECLI:NL:HR:2002:AE4378⁴², waarin Uw Raad overwoog:

Naar mijn mening faalt het onderdeel omdat de situatie die in de onderhavige zaak aan de orde is, een wezenlijk andere is dan die van het arrest van 14 juni 2002. Dit arrest betrof een onteigening ten behoeve van de aanleg van (een deel van) de Zuidtangent met bijkomende werken. Ter plaatse van het onteigende zou een tunnel worden gegraven waarbij bodembestanddelen vrijkwamen die op andere plaatsen bij de aanleg van de Zuidtangent zouden kunnen worden gebruikt. De door de rechtbank vastgestelde vergoeding behelsde de agrarische waarde van het onteigende plus een bedrag, gelijk aan de besparing voor de Provincie die daaruit voortvloeide dat zij geen zand van derden behoefde te kopen voor het aanvullen van de tunnel, het egaliseren van het terrein van de Zuidtangent en de ophoging van het terrein, nu zij daarvoor zand uit het onteigende kon aanwenden. Uw Raad oordeelde, zoals hierboven in 4.25 geciteerd, dat (in beginsel) de helft van het voordeel dat voor de Provincie voortvloeit uit de aanwezigheid van de bodembestanddelen aan de onteigende zou moeten worden vergoed maar niet meer dan het bedrag van de marktwaarde van het gewonnen zand.

Het lijkt mij bepaald onaannemelijk dat in een situatie als de onderhavige, waarin het niet gaat om een aan de onteigende toe te leggen vergoeding voor in het onteigende aanwezige bodembestanddelen die bruikbaar zijn voor het werk waarvoor onteigend wordt, een plafond als in de zaak Noord-Holland/[…] wordt gehanteerd. In verdere rechtspraak van Uw Raad over meerwaarde wegens “bijzondere geschiktheid” is, voor zover ik kon nagaan, nimmer gewerkt met een plafond als in de zaak Noord-Holland/[…]. Ik meen dus dat de klacht niet kan slagen.

Onderdeel 2 keert zich tegen het oordeel in rov. 4.4 (in samenhang met rov. 4.3) dat bij de waardering van de waterplas een opslag van € 0,75 per m2 moet worden gehanteerd in verband met de (destijds krachtens de Rivierenwet) in 1986 aan [A] verleende vergunning voor het maken van een verbinding (toegangsgeul) van de IJssel naar de voormalige zandwinplas.

Onderdeel 2.1 is gericht tegen rov. 4.4 en klaagt allereerst dat de rechtbank bij de toekenning van de opslag van € 0,75 per m2 een onjuiste maatstaf heeft aangelegd door niet te beoordelen welke betekenis een redelijk handelend koper aan de vergunning zou toekennen.

De klacht is niet gegrond. De rechtbank overweegt in rov. 4.4 dat de vergunning heeft te gelden als een op geld waardeerbaar element, dat in redelijkheid in de waardering dient te worden betrokken. De rechtbank volgt daarbij het advies van de deskundigen, die in hun rapport op blz. 18 schreven:

Het onderdeel klaagt verder dat de rechtbank heeft miskend dat de door [A] niet betwiste stelling van de Staat dat de vergunning te allen tijde zonder vergoeding kon worden ingetrokken op grond van art. 6.22 lid 3, aanhef en onder b, Waterwet, tot de gevolgtrekking leidt dat deze in het kader van de onteigening niet als een op geld waardeerbaar element heeft te gelden en dat aan een dergelijke vergunning door een redelijk handelend koper geen waarde zou worden toegekend. De vraag in hoeverre de vergunning, de onteigening weggedacht, ook zou zijn ingetrokken, behoeft in dat verband volgens het onderdeel geen beantwoording.⁴³

De in dit betoog maakt weinig indruk op mij. Anders dan de klacht suggereert is de houder van een vergunning als hier aan de orde voor het voortbestaan daarvan niet aan een volstrekte willekeur van de Staat overgeleverd. Art. 6.22 lid 3 Waterwet luidt:

Uit art. 6.22 lid 3, aanhef en onder b, Waterwet valt niet af te leiden dat het de Staat vrijstaat “te allen tijde” de door hem verleende vergunningen in te trekken. Die bevoegdheid is hem alleen verleend indien zich omstandigheden of feiten voordoen waardoor de handeling of handelingen waarvoor de vergunning is verleend, niet langer toelaatbaar worden geacht met het oog op de in de art. 2.1 en 6.11 bedoelde doelstellingen en belangen. Het is dus aannemelijk dat bij een onderstelde verkoop in het commerciële verkeer een redelijk handelend koper zich zal afvragen of de vergunning wellicht zal worden ingetrokken, en dat hij, als hij tot de visie komt dat die intrekking slechts een theoretische mogelijkheid is, met de vergunning rekening zal houden bij het bepalen van de prijs die hij voor het onteigende overheeft.

De Staat heeft i.f.i. een beroep gedaan op het arrest van Uw Raad van 12 mei 1971 in de zaak Staat/Dordrecht,⁴⁴ en wil ook in cassatie zijn gelijk halen met hulp van dit arrest. Dat arrest gaat echter, zoals de rechtbank in rov. 4.4 terecht heeft gesignaleerd, over een andere situatie, omdat in de zaak van dat arrest, anders dan in de onderhavige zaak, de vergunning op de peildatum reeds was opgezegd. Beantwoord moest dus worden de vraag, of bij de schadebegroting die opzegging moest worden weggedacht. Uw Raad overwoog:

De vraag of Uw Raad thans in een geval als dat van het arrest uit 1971 tot eenzelfde uitkomst zou komen, behoeft niet te worden beantwoord.⁴⁵ Maar ik wijs er wel op dat het in de rechtspraak van Uw Raad ontwikkelde onteigeningsschadevergoedingsrecht niet in alle opzichten bestaat uit een verzameling van onveranderlijke dogma’s.⁴⁶

Onderdeel 2.2 neemt tot (subsidiair) uitgangspunt dat de aan [A] verleende vergunning wel als een op geld waardeerbaar element heeft te gelden en klaagt dat de rechtbank in dat geval heeft miskend dat de mogelijkheid tot opzegging van de vergunning per definitie negatieve invloed heeft op de waarde die een redelijk handelend koper aan de vergunning zou toedichten. Aan een vergunning die kan worden ingetrokken zonder dat enige schadeloosstelling verschuldigd is, zal een redelijk handelend koper een lagere waarde toekennen dan een vergunning waarvoor dat niet geldt. Althans is volgens het onderdeel onbegrijpelijk dat de rechtbank aan haar constatering dat de intrekking als theoretische mogelijkheid aan de orde is niet de gevolgtrekking heeft verbonden dat de opslag niet op € 0,75, maar op een lager bedrag had moeten worden gesteld. Het onderdeel klaagt dat de rechtbank in dat verband niet is ingegaan op de stellingen van de Staat ter zake (i) de ouderdom van de vergunning, (ii) de kosten die zijn verbonden aan het realiseren van de verbinding voor extensieve recreatie en (iii) de omstandigheid dat de aanwending voor recreatie ten koste zal gaan van de privacy.⁴⁷ Volgens het onderdeel zou een redelijk handelend koper met al deze aspecten in beginsel rekening houden bij de bepaling van de waarde van (het onteigende en daarmee) de vergunning. Het onderdeel stelt dat de deskundigen weliswaar hebben aangegeven de kosten van de realisatie van de doorsteek te hebben verdisconteerd in de opslag, maar dat zij geen inzicht hebben gegeven in de wijze waarop zij dat hebben gedaan. Indien de rechtbank op dit punt heeft willen volstaan met een verwijzing naar het advies van de deskundigen, is dat volgens het onderdeel ontoereikend, nu de afweging van de deskundigen niet kan worden aangemerkt als een toereikende weerlegging van de stellingen van de Staat. Het onderdeel klaagt tot slot dat de rechtbank ontoereikend heeft gemotiveerd waarom de Staat niet zou hebben gesteld dat de opslag, indien terecht, op een ander bedrag dan € 0,75 zou moeten worden gesteld.

De rechtsklacht mist feitelijke grondslag in het bestreden vonnis, aangezien uit niets blijkt dat de rechtbank, die het oordeel van de deskundigen met betrekking tot de waarde van de voormalige zandwinplas op dit punt heeft gevolgd, de genoemde mogelijkheid tot opzegging heeft miskend. Hetgeen de rechtbank in de eerste volzin van rov. 4.4 overweegt, wijst er op dat de rechtbank hiermee wel degelijk rekening heeft gehouden.

Ook de motiveringsklachten kunnen niet tot cassatie leiden. De deskundigen hebben (deskundigenrapport blz. 21 en 22) de door de Staat aangevoerde argumentatie waarnaar het onderdeel verwijst, in aanmerking genomen en klaarblijkelijk meegenomen in hun waardering. Het oordeel met betrekking tot de hoogte van de opslag is zodanig verweven met waarderingen van feitelijke aard, dat het niet op juistheid kan worden getoetst. De deskundigen hebben met alle aangevoerde feiten, omstandigheden en stellingen rekening gehouden. Ik acht het oordeel met betrekking tot de hoogte van de opslag niet onbegrijpelijk.

Onderdeel 2.3 klaagt dat de beslissing dat het werk waarvoor wordt onteigend niet in een gevolg zou voorzien waartoe intrekking van de vergunning zou strekken,⁴⁸ onbegrijpelijk is, omdat als vaststaand kan worden aangenomen dat na de onteigening geen betekenis meer toekomt aan de vergunning. Volgens het onderdeel laten de gedingstukken geen andere gevolgtrekking toe dan dat na realisatie van het werk geen mogelijkheid meer bestaat om de doorsteek naar de IJssel te realiseren, omdat dan de werking van de drempel in het gedrang zou komen⁴⁹.

De visie van de Staat dat de gedingstukken geen andere gevolgtrekking toelaten dan dat na realisatie van het werk geen mogelijkheid meer bestaat om een doorsteek naar de IJssel te realiseren, lijkt mij niet juist.⁵⁰ Reeds hierop stuit de klacht af. Overigens meen ik dat de vraag of die mogelijkheid al dan niet bestaat niet van belang is, omdat bij het onderhavige onderdeel van de schadebepaling ingevolge art. 40c Ow geen rekening mag worden gehouden met het werk waarvoor onteigend wordt, met inbegrip van overheidswerken die daarmee in verband staan en plannen daarvoor.⁵¹ Vanuit dat oogpunt beschouwd kan deze klacht, ook als die gegrond zou zijn, niet tot cassatie leiden omdat het bestreden oordeel niet relevant is voor de waardering van de door de rechtbank bedoelde opslag op € 0,75 per m2.

Onderdeel 3.1 bestrijdt het oordeel van de rechtbank in rov. 4.7 dat zij de benadering van de deskundigen dat de plas in combinatie met de woonboerderij hoger wordt gewaardeerd dan als “losse” plas – hetgeen tot uitdrukking komt in een prijs van € 2,50 per m2 tegenover een prijs van € 1,75 per m2 – begrijpelijk acht. Het onderdeel klaagt dat dit oordeel onjuist is, althans onbegrijpelijk. Volgens het onderdeel heeft de rechtbank allereerst geen inzicht verschaft in het door haar vastgestelde bedrag van € 2,50. Het betoogt dat niet duidelijk is of de rechtbank de opslag van € 0,75 vanwege de vergunning (rov. 4.4) ook (op dezelfde wijze) heeft verdisconteerd in de prijs van € 2,50. Voor zover dat het geval is, kan dat oordeel volgens het onderdeel niet in stand blijven, gelet op hetgeen in de onderdelen 2.1 tot en met 2.3 is betoogd.

Voor zover deze klacht beoogt voort te bouwen op de hiervoor besproken onderdelen 2.1-2.3, faalt zij op de daar vermelde gronden.

Het onderdeel klaagt voorts dat de rechtbank niet voorbij kon gaan aan de stelling van de Staat dat sprake is van een dubbele toeslag van € 1,00 naar € 1,75 met doorsteek en vervolgens naar € 2,50⁵².

Alvorens inhoudelijk op het onderdeel in te gaan wijs ik erop dat de Staat vooral belang erbij heeft dat aan de plas in combinatie met de woonboerderij een lagere waarde wordt toegekend dan € 2,50 per m2, als het hierna nog te bespreken onderdeel 3 van het door [A] voorgestelde middel slaagt. Slechts dan zal een lagere waarde dan € 2,50 per m2 kunnen leiden tot een substantieel lagere schadeloosstelling.⁵³

De klacht faalt. In rov. 4.4 heeft de rechtbank overwogen dat de referentiewaarde van de zandwinplas van € 1,00 per m2 moet worden verhoogd met een opslag van € 0,75 per m2 wegens de aanwezigheid van een vergunning voor het maken van een verbinding naar de IJssel. Bij de uiteindelijke waardering heeft de rechtbank er vervolgens in rov. 4.7 rekening mee gehouden dat de zandwinplas in combinatie met de woonboerderij een hogere waarde vertegenwoordigt dan de waarde van een losse plas. De rechtbank is aldus gekomen op een prijs van € 2,50 per m2. De beslissingen van de rechtbank zijn begrijpelijk gemotiveerd.

Het onderdeel klaagt tot slot dat de rechtbank geen inzicht heeft geboden in haar gedachtegang of bij de bepaling van het bedrag van € 2,50 per m2 rekening is gehouden met het nadeel van de vermindering van de privacy vanwege extensief recreatief gebruik. Het oordeel dat een zekere vermindering van de privacy vanwege extensief recreatief gebruik aan de orde kan zijn, maar dat die wordt gecompenseerd door de fraaiere landschappelijke situering van het overblijvende, kan volgens het onderdeel reeds niet als onderbouwing dienen, omdat de rechtbank hier een beoordeling geeft van waardevermindering van het overblijvende, hetgeen niet bepalend is voor de waarde van het onteigende zelf. Indien de rechtbank heeft bedoeld aansluiting te zoeken bij de opvatting van deskundigen dat de doorsteek eenvoudig zou kunnen worden afgesloten, waardoor geen sprake zou zijn van privacy-schending en/of bij hun opvatting dat recreatie beperkt zou kunnen worden toegestaan, is haar beslissing volgens het onderdeel onbegrijpelijk in het licht van de stelling van de Staat dat degene die voor extensieve recreatie kiest niet voor afsluiting kiest en dus een privacy-schending voor lief neemt en dat degene die voor privacy kiest niet kiest voor het realiseren van de doorsteek.

Ook deze klacht kan niet tot cassatie leiden. De rechtbank gaat aan het slot van rov. 4.7 gemotiveerd in op het privacy-aspect. Zij geeft in zoverre inzicht in haar gedachtegang. Niet kan worden gezegd dat het bestreden oordeel onvoldoende begrijpelijk is gemotiveerd. In cassatie is geen plaats voor heroverweging van de onderhavige, zuiver feitelijke, oordelen van de rechtbank.

Het onderdeel keert zich tegen het oordeel in rov. 4.9 dat de waarde van de overige niet bebouwde grond op € 263.000 moet worden gesteld, nu de Staat niet aannemelijk heeft gemaakt dat de gedifferentieerde begroting van deskundigen die op dit bedrag uitkomt, onjuist is. Het onderdeel klaagt dat dit oordeel onbegrijpelijk is. Het wijst er in dat verband op dat de Staat gemotiveerd heeft gesteld⁵⁴ dat de taxatie door de deskundigen inconsistent is, doordat er ingevolge hun methode per saldo een waarde aan grasland en dijklichaam is toegekend van € 5,78 per m2, terwijl de deskundigen zelf menen dat aan grasland een prijs van € 4,50 per m2 moet worden toegekend. De rechtbank kon niet zonder enige motivering aan dit betoog voorbijgaan, aldus de klacht.

Het deskundigenrapport vermeldt op blz. 22:

Het onderdeel faalt. De deskundigen hebben de stellingen van de Staat gemotiveerd gepasseerd. De rechtbank kon in de bestreden beslissing volstaan met te verwijzen naar de rapportage van de deskundigen en het daarin vervatte oordeel. Niet kan worden gezegd dat haar oordeel onbegrijpelijk (gemotiveerd) is.

Nu geen van de onderdelen tot cassatie kan leiden, dient het beroep van de Staat te worden verworpen.