Parket bij de Hoge Raad, 01-10-2024, ECLI:NL:PHR:2024:1008, 23/00135

In het middel wordt geklaagd dat “het oordeel van het hof dat aan het onherstelbare vormverzuim in de zin van artikel 359a Sv niet het rechtsgevolg dient te worden verbonden dat het Openbaar Ministerie niet-ontvankelijk wordt verklaard in de vervolging omdat geen sprake is van een schending van artikel 6 EVRM getuigt van een onjuiste rechtsopvatting, althans niet begrijpelijk is”.

Bij beantwoording van het middel moet het volgende worden vooropgesteld. Als sanctie op vormverzuimen komt de niet-ontvankelijkverklaring van het openbaar ministerie slechts in uitzonderlijke gevallen aan de orde. Tot 1 december 2020 hanteerde de Hoge Raad daarvoor als maatstaf i. dat de met de opsporing of vervolging belaste ambtenaren ernstig inbreuk hadden gemaakt op beginselen van een behoorlijke procesorde en ii. dat daardoor doelbewust of met grove veronachtzaming van de belangen van de verdachte aan diens recht op een eerlijke behandeling van zijn zaak was tekortgedaan.¹ Op 1 december 2020 heeft de Hoge Raad deze maatstaf zowel verduidelijkt als bijgesteld. Het uitgangspunt dat de niet-ontvankelijkverklaring van het openbaar ministerie een sanctie is voor uitzonderlijke situaties is ongewijzigd gebleven. De verduidelijking is dat het moet gaan “om een onherstelbare inbreuk op het recht op een eerlijk proces die niet op een aan de eisen van een behoorlijke en effectieve verdediging beantwoordende wijze is of kan worden gecompenseerd. Daarbij moet die inbreuk het verstrekkende oordeel kunnen dragen dat — in de bewoordingen van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens — “the proceedings as a whole were not fair””.² De bijstelling is dat niet langer wordt vereist dat de betreffende inbreuk op het recht op een eerlijk proces “doelbewust of met grove veronachtzaming van de belangen van de verdachte heeft plaatsgevonden”. Daarmee lijkt het toepassingsbereik van deze sanctie te zijn verruimd, in weerwil van het ongewijzigde uitgangspunt dat het een sanctie is voor uitzonderlijke situaties.

Specifiek met betrekking tot het zoekraken van potentieel relevant bewijsmateriaal heeft de Hoge Raad bepaald dat het in het ongerede raken hiervan onder omstandigheden een zodanig ernstige inbreuk op beginselen van een behoorlijke procesorde kan opleveren dat dit tot niet-ontvankelijkheid van het openbaar ministerie moet leiden, ook indien er voldoende ander rechtmatig verkregen bewijsmateriaal voorhanden is.³ Uit rechtspraak van de Hoge Raad die dateert van vóór 1 december 2020 volgt echter dat de sanctie van de niet-ontvankelijkverklaring van het openbaar ministerie in dit soort situaties al snel afstuit op de omstandigheid dat niet is gebleken dat het betreffende bewijsmateriaal doelbewust of met grove veronachtzaming van de belangen van de verdachte in het ongerede is geraakt.⁴ Slechts in een enkel geval heeft de cassatierechter meer duidelijkheid van de feitenrechter verlangd.⁵

Uit de rechtspraak van het Straatsburgse hof volgt – kort gezegd – dat de opsporingsautoriteiten in beginsel al het bewijsmateriaal moeten overleggen dat potentieel relevant is voor de verdediging. Als de opsporingsautoriteiten verzaken bewijs dat potentieel ontlastend kan zijn voor de verdachte in te brengen, kan dit een schending van art. 6 EVRM opleveren.⁶ Uit de Straatsburgse rechtspraak is verder af te leiden dat ook als vernietiging van het bewijsmateriaal niet is te wijten aan “misconduct” van de opsporingsinstanties toch een schending van art. 6 EVRM aan de orde kan zijn.⁷ Doordat de Hoge Raad sinds 1 december 2020 op diezelfde lijn zit, is de praktische betekenis van zijn oudere rechtspraak, die sterk was gestoeld op de vraag of er sprake was van doelbewust of grof onachtzaam handelen, fors gerelativeerd.

Terug naar het middel. In de eerste plaats merk ik op dat, anders dan de stellers van het middel betogen, het hof wel degelijk de juiste maatstaf heeft aangelegd voor de beoordeling van de ontvankelijkheid van het openbaar ministerie. Het hof heeft het beroep op niet-ontvankelijkheid immers getoetst aan de maatstaf die voortvloeit uit de arresten van 1 december 2020 en is vervolgens tot het gemotiveerde oordeel gekomen dat de omstandigheid dat de camerabeelden van het pand op de Bezuidenhoutseweg […] niet meer zijn te achterhalen weliswaar een onherstelbaar vormverzuim oplevert, maar niet tevens een situatie waarin geen sprake meer is van een eerlijk proces. Dat het hof in dat oordeel heeft betrokken dat de waarheidsvinding door de rechter niet onmogelijk is gemaakt (een van de gevallen die de Hoge Raad in het overzichtsarrest noemt als voorbeeld van een situatie waarin reden voor een niet-ontvankelijkverklaring van het openbaar ministerie kan bestaan) betekent nog niet dat het hof, al dan niet kennelijk, heeft geoordeeld dat alleen als hiervan sprake is niet-ontvankelijkheid kan volgen. Voor zover de stellers van het middel dit betogen, berust het middel op een verkeerde lezing van het arrest.

Het oordeel van het hof dat geen sprake is van een situatie waarin verdachtes recht op een eerlijk proces is tekortgedaan, acht ik – wederom anders dan de stellers van het middel betogen – niet onbegrijpelijk en toereikend gemotiveerd. Het hof heeft als uitgangspunt genomen dat op basis van de processen-verbaal van aanhouding en van bevindingen zonder meer kan worden vastgesteld dat de verdachte vuurwerk naar de politie heeft gegooid en zich heeft verzet tegen zijn aanhouding. De verdediging heeft de mogelijkheid gehad de betrouwbaarheid van deze processen-verbaal te betwisten. Het hof heeft deze betwisting onder ogen gezien en in zijn arrest aandacht besteed aan de door de verdediging geconstateerde omstandigheid dat twee verbalisanten op de aanhoudingkaart hebben geschreven dat ze hebben waargenomen dat de verdachte vuurwerk in de richting van de ME heeft gegooid, terwijl dit niet is terug te lezen in de door deze twee verbalisanten opgestelde processen-verbaal van aanhouding. Daarin is enkel geverbaliseerd dat zij dit van collega X hebben gehoord. Het hof heeft gemotiveerd waarom het in dit verschil met de aanhoudingskaart geen aanleiding ziet, te twijfelen aan de betrouwbaarheid van de van de aanhouding opgemaakte processen-verbaal. Het hof heeft daarbij de omstandigheid betrokken dat in de jaszak van de verdachte nitraten zijn aangetroffen en dat in het proces-verbaal van verbalisant X is gerelateerd dat deze de verdachte vuurwerk heeft zien gooien naar politieambtenaren. Hetgeen de verdediging hiertegenin heeft gebracht, steekt hier wat magertjes tegen af. Wat betreft de bij de verdachte aangetroffen nitraten heeft de verdediging de door de verdachte eerst ter terechtzitting in hoger beroep afgelegde verklaring dat hij deze “van iemand anders” had gekregen op geen enkele wijze onderbouwd. Evenmin is een verzoek gedaan deze persoon, die volgens de verdachte “niet naar de zitting [wilde] meegaan”, bijvoorbeeld bij de raadsheer-commissaris als getuige te laten horen. Bovendien heeft de verdediging er in hoger beroep van afgezien één of meer van de bij de zaak betrokken verbalisanten alsnog op zitting of bij de raadsheer-commissaris te laten horen. De verdediging heeft dus ook zonder over de camerabeelden te beschikken verschillende mogelijkheden gehad het belastend bewijsmateriaal te bestrijden, maar heeft deze onbenut gelaten. Onder deze omstandigheden meen ik dat het hof kon en mocht oordelen dat het verlies van de camerabeelden er niet toe heeft geleid dat geen sprake meer kan zijn van een eerlijk proces in de zin van art. 6 EVRM. Ik voeg hier nog aan toe dat door de verdediging op geen enkele wijze is onderbouwd waarom aannemelijk is dat op de camerabeelden enig relevant beeldmateriaal zou kunnen staan. Er is enkel een suggestie geopperd.⁹

In de cassatieschriftuur wordt ten slotte nog geklaagd dat het hof onvoldoende heeft gerespondeerd op het door de verdediging ingenomen uitdrukkelijk onderbouwde standpunt ten aanzien van de betrouwbaarheid van de processen-verbaal van de opsporingsambtenaren. Ook deze klacht faalt.

Hiervoor heb ik er al op gewezen dat het hof heeft gemotiveerd waarom het in de discrepantie tussen hetgeen is vermeld op de aanhoudingskaart en het proces-verbaal van aanhouding geen aanleiding ziet, te twijfelen aan de betrouwbaarheid van de processen-verbaal. Dat het hof niet heeft gerespondeerd “op hetgeen is aangevoerd ten aanzien van de waarnemingen van de verbalisanten door de chaotische onoverzichtelijke situatie, de onduidelijkheden in het dossier over de vraag wie het signalement van de verdachte heeft gegeven en wanneer dit is gebeurd en de tegenstrijdigheden in de processen-verbaal over de vraag waarmee en hoe vaak (een keer vuurwerk/twee keer vuurwerk/stenen) verzoeker zou hebben gegooid”, doet noch af aan de begrijpelijkheid van ’s hofs verwerping van het niet-ontvankelijkheidsverweer, noch aan de verwerping van een tot vrijspraak strekkend bewijsverweer. Niet op elk argument dat is aangevoerd ter onderbouwing van een uitdrukkelijk onderbouwd standpunt hoeft immers in te worden gegaan.¹⁰