Rechtbank Amsterdam, 26-06-2013, ECLI:NL:RBAMS:2013:4151, C/13/500408 / HA ZA 11-2528

3.1.

Bij tussenvonnis is het Fonds in de gelegenheid gesteld om zich bij akte nader uit te laten over de eigendom van objecten waarvan het Fonds teruggave vordert van de Stichting. Tevens is de Stichting in de gelegenheid gesteld zich nader uit te laten over een redelijke opzegtermijn van de bruikleenovereenkomst en de redelijke kosten ter vergoeding aan de Stichting, indien en voor zover komt vast te staan dat het Fonds eigenaar is van de documenten. Partijen hebben vervolgens kunnen reageren op de genomen aktes.

3.2.

Het Fonds stelt zich allereerst op het standpunt dat niet het Fonds maar de Stichting de bewijslast heeft dat de eigendom van de betwiste objecten niet bij het Fonds ligt. Dit is eens te meer zo nu de objecten op basis van een bruikleenovereenkomst aan de Stichting zijn uitgeleend. De rechtbank heeft derhalve in strijd met de wettelijke bewijsregels de bewijsopdracht aan de zijde van het Fonds gelegd, aldus het Fonds.

3.3.

Voor zover het Fonds meent dat er sprake is van bindende eindbeslissingen, waarvan het Fonds de rechtbankt verzoekt terug te komen, overweegt de rechtbank het volgende. Van een bindende eindbeslissing is, gelet op rechtsoverwegingen 4.5 en 4.6 van het tussenvonnis, geen sprake. Partijen zijn in de gelegenheid gesteld hun standpunten ten aanzien van de eigendom van de objecten nader toe te lichten en inzichtelijk uit te werken. Daarbij is het Fonds als eerste in de gelegenheid heeft gesteld om zijn standpunt nader te onderbouwen, en te preciseren van welke objecten het Fonds stelt eigenaar te zijn en teruggave verlangt. Overigens rust, gelet op de primaire grondslag van de vordering van het Fonds - te weten revindicatie – en in het licht van de betwisting van de eigendom door de Stichting, inderdaad de stelplicht en de bewijslast ten aanzien van de gestelde eigendom bij het Fonds.

3.4.

Het Fonds heeft bij akte van 3 oktober 2012 een drietal producties in het geding gebracht:

-

In productie X is een lijst opgenomen waarop alle objecten staan waarvan het Fonds thans nog teruggave vordert.

-

Op de lijst van Productie Y staan de objecten waarvan het Fonds niet langer meer teruggave vordert. De objecten van deze lijst zijn of reeds in 2008 geretourneerd, of verblijven al vanaf 2003 in Basel of zijn nimmer uit Basel vertrokken.

-

In productie Z is een lijst opgenomen van de objecten waarvan de eigendom wordt betwist door de Stichting. Op deze lijst wordt onder meer weergegeven waar deze objecten zich in de loop van de tijd hebben bevonden.

3.5.

Productie Z is onderverdeeld in diverse kolommen:

-

Kolom B geeft aan onder welk nummer en met welke omschrijving een object voorkomt op de door de Stichting overgelegde lijst van objecten die mevrouw [F] in 1999 onder zich had (productie 10 Fonds en productie 61 Stichting). De I en II nummers zijn dezelfde I en II nummers waarmee de Stichting de objecten waarvan zij de eigendom van het Fonds betwist (productie 8 Stichting) heeft gemerkt.

-

Kolom C duidt aan hoe en onder welk nummer een object voorkomt op de lijst van objecten waarvan [C], naar aanleiding van een fax van de Stichting aan hem, stelt dat deze op basis van het testament van [D] aan het Fonds, als enig erfgenaam, toebehoren.

-

Kolom D geeft aan welke objecten in 2003 in de safe van het Fonds in Basel lagen, volgens de lijst van de heer [K], de extern archivaris van het Fonds ( hierna: [K]).

-

Kolom E geeft aan wanneer en voor welk doel de objecten naar Amsterdam zijn gegaan. Het gaat hier om objecten die in 2005 in het kader van Metamorfose (aangegeven met ‘V’) en objecten die in 2007 in het kader van Beeldbank (aangegeven met ‘X’) naar Amsterdam zijn gegaan.

-

Kolom I geeft aan waar de objecten zich conform de databank van [K] in de periode 2003 tot aan 2012 hebben bevonden, dan wel zich thans bevinden.

3.6.

Blijkens hetgeen onder de feiten is opgenomen is er op 27 november 2000 door de Stichting en het Fonds een bezoek gebracht aan Londen met het oog op verkrijging van de objecten, die zich bij [F] bevonden of van haar afkomstig waren. De afspraken die daarbij zijn gemaakt en de feitelijke gang van zaken in dat verband - die door partijen verschillend worden toegelicht en geduid - zullen hierna worden aangeduid als de ‘[F]-verdeling’.

3.7.

Het Fonds stelt zich allereerst op het standpunt dat uit de producties blijkt dat alle objecten, waarvan de Stichting de eigendom betwist, eigendom zijn van het Fonds en slechts uit hoofde van een bruikleenovereenkomst op enig moment aan de Stichting zijn overhandigd. Zij zijn in het kader van de Metamorfose- en Beeldbank-projecten aan de Stichting uitgeleend. Niet in geschil is dat alle objecten die thans onderwerp van het geschil zijn door de Stichting in 2000/2001 aan het Fonds te Basel zijn afgegeven. Deze objecten zijn ondergebracht in een safe bij UBS en bevonden zich daar in 2003 gelet op de inventarisatie van [K]. Hieruit blijkt dat partijen geen waarde hebben gehecht aan de zogenaamde ‘[F]-verdeling’ en dat beide partijen van mening waren dat de eigendom van deze objecten bij het Fonds lag. De objecten, afkomstig van [F] zouden slechts onder bruikleenovereenkomst naar Amsterdam kunnen gaan. Alle objecten bevonden zich in 2003 en in ieder geval tot 2005 in Basel in de UBS safe. De objecten die in het kader van het Metamorfose-project in 2005 naar Amsterdam gingen waren afkomstig uit de UBS safe. Objecten, gemerkt met I en II nummers, die in het kader van het Beeldbank-project in 2007 naar Amsterdam gingen, waren eveneens afkomstig uit de UBS safe. Tot aan de conclusie van antwoord heeft de Stichting zich altijd als houder voor het Fonds gedragen en heeft zij op eerste verzoek objecten geretourneerd. Tevens heeft de Stichting uitdrukkelijk het eigendom van het Fonds erkend voor wat betreft de objecten die zij aan het Amsterdam Historisch Museum in onderbruikleen heeft gegeven. Dit blijkt uit de tekst van deze onderbruikleenovereenkomst met het museum. Dit betreft de objecten met de nummers I1 t/m I12 (en I15 en I16), waarvan de Stichting thans de eigendom claimt of dit voor het NIOD doet. Alle objecten waarvan de eigendom thans wordt betwist komen voor op de lijst van objecten die [F] aan een Japans museum verhuurde en staan ook vrijwel allemaal op de lijst van objecten waarvan de Stichting eind 1999 aan [C] heeft gevraagd wiens eigendom deze zijn. De objecten stammen uit de nalatenschap van [D]. [F] komt in het testament van [D] niet voor en was dus geen erfgename van [D]. Zij kon dus nimmer eigenaar zijn van deze objecten. Dit was bekend bij de Stichting. Conform oud en nieuw erfrecht valt de eigendom van zaken van de erflater van rechtswege in het vermogen van de enige erfgenaam, in dit geval het Fonds. Indien en voor zover derden, waaronder het NIOD een aanspraak hebben op objecten waarvan thans de eigendom ter discussie staat, dienen zij zich te wenden tot het Fonds, aldus - steeds - het Fonds.

3.8.

3.9.

3.10.

Het Fonds stelt in haar akte van 31 oktober 2012 dat de rechtbank ten onrechte tot het oordeel is gekomen dat er tussen partijen overeenstemming was over een bruikleen voor het gezamenlijk archief en dat er daarom sprake is van een bruikleenovereenkomst tussen partijen. In hetgeen het Fonds aanvoert ter onderbouwing van haar stelling ziet de rechtbank geen aanleiding terug te komen op haar eerdere oordeel. In het tussenvonnis heeft de rechtbank deze aspecten reeds meegewogen in haar oordeel. Nu de rechtbank tot het oordeel is gekomen dat de betwiste objecten eigendom zijn van het Fonds staat, gelet op r.o 4.26 van het tussenvonnis, vast dat partijen een bruikleenovereenkomst voor onbepaalde tijd zijn aangegaan die vanwege een voldoende zwaarwegende grond - het wegvallen van het noodzakelijke vertrouwen voor de beoogde langdurige samenwerking - kan worden opgezegd, mits een in de onderhavige situatie redelijke opzegtermijn wordt gehanteerd en een redelijke kostenvergoeding wordt betaald, zij het met inachtneming van artikel 7A:1785 BW. Thans ligt ter beoordeling voor wat in dit geval een redelijke opzegtermijn is en wat een redelijke kostenvergoeding behelst.

3.11.

De Stichting stelt zich op het standpunt dat een teruggave op korte termijn onredelijk zou zijn. De bruikleen is voor de Stichting een belangrijke reden geweest om in mei 2010 een wisseltentoonstellingszaal te realiseren. Tot heden heeft zij slechts de mogelijkheid gehad om vier wisseltentoonstellingen te realiseren, terwijl de thema’s voor de wisseltentoonstellingen in elk geval tot en met 2015 zijn ingepland. De Stichting acht het redelijk dat haar tenminste tot en met 2017 de gelegenheid wordt geboden om wisseltentoonstellingen te realiseren met gebruik van de objecten in bruikleen en om deze objecten te gebruiken voor haar vaste presentatie. De Stichting heeft voor dit standpunt aansluiting gezocht bij de oorspronkelijke door partijen beoogde minimale looptijd van de bruikleen van tien jaar, te rekenen vanaf 2007, zoals blijkt uit de door de Beirat opgestelde Leidraad. De Stichting benadrukt dat het gebruik van originele objecten onvervangbaar is bij tentoonstellingen om authenticiteit te bieden en om meer achtergrondinformatie te geven. Dit belang wordt met de tijd steeds groter, omdat de afstand tot de Tweede Wereldoorlog steeds groter wordt. Voor de wisseltentoonstellingen worden originele documenten gebruikt. Het gebruik van originele documenten is één van de uitgangspunten van het museaal concept van de Stichting. De opmerking van mevrouw [L] van de Stichting tijdens de comparitie dat inzage in de originele documenten niet nodig is omdat er veel gedigitaliseerd is ziet slechts op inzage voor onderzoek. Omdat het om kostbare, unieke stukken gaat, wordt voor onderzoek waar mogelijk geen inzage gegeven in originele documenten. De originele stukken uit de familiearchieven maken het voor de Stichting mogelijk om authenticiteit te bieden en verdieping te geven van de geschiedenis rondom de familie [D], zowel met haar vaste presentatie als middels wisseltentoonstellingen, aldus steeds de Stichting.

3.12.

Het Fonds stelt daar tegenover dat er tussen partijen geen overeenstemming is bereikt tot een bruikleen voor het gezamenlijk archief. Dit was gelet op de notulen van de Beirat over de jaren heen duidelijk voor de Stichting. Dit brengt met zich dat er ook geen sprake is van een in de Beirat opgestelde leidraad waar partijen aangehouden zijn. De Beirat was slechts een adviesorgaan en kon partijen niet binden. De Stichting kan dan ook geen rechten ontlenen aan deze leidraad met betrekking tot de redelijke opzegtermijn. De Stichting wist vanaf 2009 dat het allerminst zeker was dat het archief van het Fonds in Amsterdam zou blijven en vanaf 2010 had zij er rekening mee moeten houden dat zij het archief niet langer meer kon behouden. Zij heeft toen immers de schriftelijke opzegging van het Fonds ontvangen. De wisseltentoonstellingszaal betreft slechts een eenvoudige verandering van een ruimte. Nergens blijkt uit dat dit een ingrijpende operatie was. Daarnaast stelt het Fonds dat de wisseltentoonstellingszaal pas in 2010 gerealiseerd is. Dit is nadat de Stichting door het Fonds in kennis was gesteld dat het allerminst zeker was dat het archief zou blijven. Het is dan ook voor rekening en risico van de Stichting dat zij desondanks een tentoonstellingszaal organiseert. Het feit dat de Stichting in haar uitgangspunten museaal concept van 2010 en het strategisch plan van 2012 stelt dat authenticiteit voor haar van wezenlijk belang is, kan er niet toe leiden dat zij de objecten niet hoeft te retourneren. De Stichting had zich gelet op de uitlatingen van het Fonds sinds 2009 en in ieder geval sinds de opzeggingsbrief van 2010 kunnen instellen op de gewijzigde omstandigheden. Dat zij daarna nog tentoonstellingen organiseert waarbij objecten van het Fonds onontbeerlijk zijn voor de authenticiteit is voor haar eigen rekening en risico. Uit de door de Stichting overgelegde stukken blijkt overigens dat slechts voor één wisseltentoonstelling stukken uit het archief van het Fonds zijn gebruikt. Dit was voor de tentoonstelling [M] van 3 oktober 2011 tot maart 2012. Voor deze tentoonstelling zijn 6 stukken uit het archief van het Fonds gebruikt. Op de afbeeldingen van de overige wisseltentoonstellingen zijn slecht hoofdzakelijk reproducties van foto’s waar te nemen en geen originele documenten. Niet valt in te zien waarom de Stichting de originele documenten verder nog nodig heeft, aldus steeds het Fonds.

3.13.

De rechtbank overweegt als volgt. De overeenkomst waar het in deze zaak om gaat is een bruikleenovereenkomst waarbij om niet het Fonds aan de Stichting bepaalde objecten in bruikleen heeft gegeven. Vast staat dat het Fonds sinds 2009 bij de Stichting aan heeft gegeven dat het niet zeker was dat haar archief in Amsterdam zou blijven. Tevens staat vast dat op 30 november 2010 het Fonds aan de Stichting een brief heeft gestuurd waarin zij heeft medegedeeld dat zij de objecten terug wil. Vanaf dat moment moest de Stichting er in ieder geval rekening mee houden dat het Fonds de teruggave van de objecten zou (kunnen) vorderen. Uit de processtukken valt verder het volgende als onvoldoende weersproken af te leiden. De Stichting heeft voor de tentoonstelling ‘[M]’ gebruik gemaakt van zes á zeven originelen uit de archieven van het Fonds. Van enig ander gebruik van objecten die in bruikleen zijn verkregen van het Fonds voor (wissel)tentoonstellingen, dan wel de vaste presentatie is niet gebleken. Tevens heeft de Stichting nagelaten aan te geven welke objecten van het Fonds zij voor al geplande toekomstige tentoonstellingen nog wil gebruiken en welke onmisbaar zijn voor het welslagen van de betreffende tentoonstelling(en). Ook staat onbetwist vast dat het nog aanwezige archief van het Fonds slechts een klein deel van het totale archief bij de Stichting uitmaakt. Ook blijkt uit de stukken dat de digitalisering van het archief van het Fonds (bijna) voltooid is en derhalve blijvend toegankelijk voor de Stichting. Voor (wetenschappelijke) onderzoek worden, blijkens de uitlatingen van de Stichting de originelen niet ter beschikking gesteld. Onderzoekers krijgen slechts de digitale versie te zien van de objecten, nu deze zeer kwetsbaar en uniek en onvervangbaar zijn. De oorspronkelijke objecten hebben in dat opzicht voor onderzoek een geringe toegevoegde waarde. Gelet op het bovenstaande en met inachtneming van de wederzijdse belangen van partijen is de rechtbank van oordeel dat een teruggave van de litigieuze objecten aan het Fonds per 1 januari 2014 de Stichting een redelijke termijn geeft om de nodige voorbereidingen te treffen voor de teruggave en haar tevens de tijd geeft om nog niet gedigitaliseerde objecten alsnog te digitaliseren.

3.14.

3.15.

De Stichting stelt zich primair op het standpunt dat artikel 7A:1785 BW in deze niet van toepassing is. Het artikel bevat regelend recht waar partijen van kunnen afwijken. Dat hebben zij ook gedaan. Partijen zijn overeengekomen dat de kosten van de [A] archieven gelijk tussen het Fonds en de Stichting worden verdeeld. Subsidiair stelt de Stichting dat de redelijkheid en billijkheid zich verzet tegen toepassing van artikel 7A:1785 BW. Dit zou geen recht doen aan de bijzondere aard van de onderhavige bruikleen. Vaststaat dat partijen bruikleen voor lange duur hebben beoogd en ook afgesproken. Het Fonds wenst thans terug te komen om deze afspraak, terwijl de Stichting omvangrijke kosten heeft gemaakt in het gerechtvaardigde vertrouwen dat de bruikleen voor lange tijd zou voortduren. De kosten die de Stichting heeft gemaakt zijn immers kosten die zij als bruiklener maakt voor en in het belang van het Fonds. Indien de objecten niet bij de Stichting zouden zijn ondergebracht dan had het Fonds zelf deze kosten moeten maken ten behoeve van in elk geval behoud en bewaring van de objecten. In het ‘Vorvertrag’ uit 2007 wordt vermeld dat partijen de kosten van het beheer en de ontsluiting van de [A] Archieven voor hun rekening [nemen] volgens een nog nader te bepalen verdeelsleutel. Tot de kosten behoren de jaarlijks terugkerende en periodieke uitgaven ten behoeve van klimaatregeling, verzekering en onderhoud (…). In de door partijen opgestelde en besproken begroting is een verdeelsleutel 50% zu Lasten AFS en 50% zu Lasten AFF opgenomen. De verdeling komt nimmer ter sprake omdat partijen het daarover eens waren. De gelijke verdeling van de kosten is in lijn met het gezamenlijk karakter van de [A] Archieven. Ook binnen de Beirat was een evenredige vertegenwoordiging. Uit de begroting blijkt dat de [A] Archieven 40% van de totale collectie aanwezig bij de Stichting uitmaakt Dit betekent dat het Fonds de helft van deze kosten moet dragen, dus 20% van de totale kosten. Vanaf 2008 tot aan heden komt een bedrag van € 165.299,63 voor rekening van het Fonds, aldus – steeds - de Stichting.

3.16.

Het Fonds voert hier verweer tegen en stelt dat er geen afspraak is gemaakt tussen partijen over de verdeling van de kosten van het [A] Archief. Het Fonds heeft tijdens de bijeenkomst van de beide besturen op 17 november 2008 expliciet aangegeven niet akkoord te gaan met de raming of met de 50/50 verdeling. Dit moest nog in het bestuur van het Fonds worden besproken. Dit blijkt uit de notulen van deze bijeenkomst. Het Fonds heeft nimmer ingestemd met de raming of enige verdeelsleutel. Zij heeft slechts eenmaal een bijdrage van € 20.000,- toegezegd. Dit is door [G] ook zo medegedeeld aan [B] tijdens een telefoongesprek van 17 december 2008 en ook tijdens de Beirat bijeenkomst van 30 juni 2009, aldus - steeds - het Fonds.

3.17.

De rechtbank is, met het Fonds, van oordeel dat tussen partijen geen wilsovereenstemming tot stand is gekomen over de verdeling van de kosten. Uit de diverse overgelegde stukken - zie met name hiervoor bij de opgenomen feiten onder 2.12 – 2.14 - is af te leiden dat bij partijen bekend was dat de voorgestelde kostenverdeling door de Stichting nog niet was geaccepteerd door het bestuur van het Fonds. Van een andere afspraak dan de € 20.000,- en het in het bestuur van het Fonds ter sprake brengen van het verzoek van de Stichting om een bijdrage in de kosten van het onderhoud van de gezamenlijke archieven is niet gebleken. Er is derhalve geen afspraak tussen partijen die maakt dat voor een rechtmatige opzegging van de duurovereenkomst het Fonds gehouden is ook een deel van de normale kosten, die vallen onder art 7A:1785 BW, aan de Stichting te vergoeden.

3.18.

Voor zover de Stichting zich op het standpunt stelt dat de redelijkheid en billijkheid zich verzetten tegen toepassing van artikel 7A:1785 BW aangezien zij uitgaande van een langdurige bruikleen van de objecten omvangrijke kosten heeft gemaakt die zij bij een normaal bruikleen niet zou hebben gemaakt, is de rechtbank van oordeel dat het overzicht dat de Stichting heeft overgelegd niet aantoont dat er sprake is van museale kosten die specifiek en uitsluitend zien op dit onderdeel van de door de Stichting beheerde collectie en dat deze kosten niet gemaakt zouden zijn door de Stichting indien zij deze objecten niet ter beschikking had gehad. De door de Stichting opgevoerde kosten zien immers ook op het onderhoud, beheer en tentoonstellen van (delen van) haar eigen collectie. Voor zover de Stichting stelt dat de loonkosten van de collectiebeheerster, mevrouw [N], niet gemaakt zouden zijn, dan wel tegen een lager bedrag zouden zijn gemaakt, indien zij slechts voor de eigen collectie had kunnen werken, is hiervan onvoldoende gebleken. Hierbij weegt tevens mee dat op het moment dat mevrouw [N] in dienst trad van de Stichting, 15 januari 2010, het voor de Stichting duidelijk had moeten zijn dat het Fonds grote twijfels had over het voortzetten van het overleg over het gezamenlijk archief en over de daaraan verbonden kosten. Voor zover al gesteld kan worden dat de collectiebeheerder ook werkzaamheden verrichtte specifiek ten behoeve van de objecten van het Fonds, is de rechtbank van oordeel dat het op dat moment in dienst nemen van een collectiebeheerder, die niet alleen de eigen collectie onder haar hoede krijgt maar ook de in bruikleen verkregen objecten van het Fonds, voor rekening en risico van de Stichting komt.

3.19.

3.20.

De rechtbank is derhalve van oordeel dat het Fonds niet gehouden is om aan de Stichting nog andere kosten te vergoeden dat die welke gedekt zijn uit de eenmalige bijdrage van het Fonds van € 20.000,- . Dat leidt tot de slotsom dat het door de Stichting aangevoerde met betrekking tot de kosten niet kan leiden tot het oordeel dat de opzegging onrechtmatig is.

3.21.

Het Fonds vordert de Stichting te veroordelen tot het betalen van een direct opeisbare dwangsom van € 50.000,-, met een maximum van € 25.000.000,00 voor iedere dag of dagdeel dat het in gebreke blijft het vonnis tijdig of volledig uit te voeren. Zij legt aan deze vordering ten grondslag dat het hier gaat om moeilijk waardeerbare, unieke en onvervangbare objecten die betrekking hebben op een persoon waarvoor wereldwijd belangstelling bestaat. De (maximale) dwangsom dient van een zodanige omvang te zijn dat het onmogelijk kan lonen om de objecten niet te retourneren. De Stichting voert hier verweer tegen.

3.22.

De rechtbank ziet geen aanleiding in het opleggen van een dwangsom. Allereerst is niet gebleken dat de Stichting, nu de eigendom van de litigieuze objecten vast staat, niet zal voldoen aan het vonnis. Tevens weegt de rechtbank mee dat, zoals door beide partijen wordt erkend, het hier gaat om objecten die uniek en van groot historisch belang zijn en een familie betreffen die wereldwijd in de belangstelling staat. Tegen deze achtergrond is er geen aanleiding thans reeds te oordelen dat het risico dat de Stichting niet zal voldoen aan dit vonnis dusdanig groot is dat een dwangsom als prikkel tot nakoming vereist is.

3.23.

De Stichting verzet zich tegen het uitvoerbaar bij voorraad verklaren van het vonnis, zoals gevorderd door het Fonds. Zij stelt dat de objecten te kwetsbaar zijn om heen en weer te worden geschoven. Gelet op de termijn van zes maanden die zal gelden voor de teruggave van de objecten door de Stichting aan het Fonds ziet de rechtbank geen aanleiding het vonnis voor dat deel uitvoerbaar bij voorraad te verklaren. Wel zal de rechtbank het vonnis voor het overige uitvoerbaar bij voorraad verklaren.

3.24.

-

exploitkosten incl. beslagen € 3.870,86

-

salaris advocaat € 2.034,00 (4,5 punten x tarief € 452,00)