Parket bij de Hoge Raad, 28-07-2014, ECLI:NL:PHR:2014:1853, 14/02887

Middelonderdeel I klaagt dat de rechtbank de hoorplicht van art. 8 lid 1 Wet Bopz heeft geschonden, nu zij betrokkene niet heeft gehoord noch in haar beschikking heeft vastgesteld dat betrokkene niet bereid was zich te doen horen. Onderdeel II betreft de vraag of betrokkene naar behoren is opgeroepen voor de mondelinge behandeling. Onderdeel III klaagt dat de rechtbank zonder motivering voorbij is gegaan aan het verzoek van betrokkene om bijstand van een andere raadsman.

Art. 8 lid 1 Bopz bepaalt dat de rechter degene hoort ten aanzien van wie de machtiging is verzocht, tenzij de rechter vaststelt dat de betrokkene niet bereid is zich te doen horen. Voor het antwoord op de vraag wanneer de patiënt niet bereid is zich te doen horen, is in de rechtspraak het volgende criterium ontwikkeld²:

De rechtbank heeft niet vastgesteld dat betrokkene niet bereid zou zijn zich te doen horen. In de bestreden beschikking spreekt de rechtbank bij herhaling van “het gehouden verhoor”. In het proces-verbaal is het volgende opgenomen:

Onderdeel I klaagt dat de rechtbank in strijd met art. 8 Wet Bopz de verzochte machtiging heeft verleend zonder dat betrokkene is gehoord, althans dat de rechtbank onvoldoende heeft gemotiveerd “waarom aldus gehandeld is”. Ik wil aannemen dat met dit laatste is bedoeld te klagen dat onbegrijpelijk is, op welke grond(en) de rechtbank tot de vaststelling is gekomen dat betrokkene is gehoord op een wijze die overeenstemt met art. 8 Wet Bopz.

In de taalkundige betekenis van het woord “horen” heeft de rechter betrokkene ongetwijfeld “gehoord”. Uit het proces-verbaal volgt dat enig gesprekscontact tussen de rechter en betrokken patiënte heeft plaatsgehad, zij het door een gesloten deur. Het gaat in dit middelonderdeel echter om de vraag hoe de gang van zaken juridisch moet worden geduid: indien de gang van zaken mag worden aangemerkt als het ‘horen’ van de patiënte als bedoeld in art. 8 lid 1 Wet Bopz, zou deze rechtsklacht feitelijke grondslag missen. Uit de aangehaalde standaardbeschikking van de Hoge Raad volgt dat het in art. 8 lid 1 Wet Bopz niet slechts gaat om het beginsel van hoor en wederhoor − dat kan zo nodig worden waargemaakt via een procesvertegenwoordiger −, maar om het recht van de betrokkene om persoonlijk door de rechter te worden gehoord. Van een afstand doen van dit hoorrecht blijkt niet uit de bestreden beschikking, noch uit het proces-verbaal. In het onderhavige geval heeft de rechtbank niet aangenomen dat betrokkene haar recht om te worden gehoord heeft willen uitoefenen door het woord aan haar raadsman te laten; zie ook onderdeel 3 van het middel.

De rechter kan zich, te voren of ter plaatse, laten informeren over een geschikte plaats, tijdstip en wijze waarop de betrokkene kan worden gehoord. Indien de rechter bij het bezoek aan de patiënt zich geconfronteerd ziet met een patiënt die op dat moment niet naar behoren kan worden gehoord − bijvoorbeeld omdat de patiënt tijdens de mondelinge behandeling onder invloed van alcohol, drugs of medicatie verkeert, of zodanig geagiteerd is dat een redelijk gesprek niet mogelijk blijkt of zich tijdens het verhoor onbereikbaar houdt (bijv. door zijn oren dicht te houden, zich op te sluiten op het toilet, zich slapend te houden of anderszins; elke Bopz-rechter kent hiervan wel voorbeelden) − zal de rechter een inschatting moeten maken of te verwachten is dat de patiënt op een later tijdstip wél bereid en in staat zal zijn gebruik te maken van zijn hoorrecht. Zo ja, dan bepaalt de rechter een nieuwe datum voor het horen (inplannen voor een volgende ronde langs de psychiatrische ziekenhuizen of eventueel horen in het gerechtsgebouw). Zo niet, dan behoeft het oordeel dat de betrokkene niet bereid of niet in staat is om te worden gehoord een uitdrukkelijke motivering en wel: in de beschikking.

In dit geval heeft het daaraan ontbroken. Indien de rechtbank niet van belang heeft geacht of betrokkene behoorlijk gelegenheid heeft gehad zich persoonlijk uit te spreken over het verzoek van de officier van justitie, dan zou dat oordeel blijk geven van een onjuiste rechtsopvatting omtrent de eisen die art. 8 lid 1 Wet Bopz aan het hoorrecht stelt. Indien de rechtbank van oordeel is dat het hoorrecht in dit geval naar behoren is uitgeoefend, en daarmee aan de eisen van art. 8 lid 1 Wet Bopz is voldaan, is dat oordeel onbegrijpelijk in het licht van de gang van zaken zoals geschetst in het proces-verbaal; in het bijzonder in het licht van de mededeling − gedaan door betrokkene en ook, namens haar, door de raadsman − dat zij naar de rechtbank wilde komen om daar bij een zitting aanwezig te zijn. Om deze reden slaagt de klacht en kan de bestreden beschikking niet in stand blijven.

Onderdeel II klaagt, samengevat, dat de rechtbank heeft gehandeld in strijd met de bepalingen over de oproeping van de belanghebbende (art. 271 - 276 Rv), nu betrokkene geen oproep voor de mondelinge behandeling heeft ontvangen. Subsidiair wordt geklaagd dat de rechtbank zonder toereikende motivering voorbij is gegaan aan het uitdrukkelijke verweer van betrokkene dat zij niet op de hoogte was van de zitting en dat zij bereid is om naar de rechtbank te komen als zij daartoe wordt opgeroepen.

Indien onderdeel I gegrond wordt bevonden, behoeven deze klachten geen bespreking meer.

Ten overvloede merk ik over deze klacht kort het volgende op. Ingevolge art. 261 in verbinding met art. 272-276 Rv geschiedt de oproeping voor de mondelinge behandeling door de griffier bij aangetekende brief, tenzij de rechter anders bepaalt in een algemene of bijzondere instructie aan de griffier. Oproepingen worden zo spoedig mogelijk en ten minste een week vóór de zittingsdag verzonden, tenzij de rechter anders bepaalt (art. 276 lid 1 Rv). In Bopz-zaken komt het, mede in verband met de wettelijke beslistermijn, dikwijls voor dat de rechter een andere wijze van oproepen of een kortere termijn bepaalt⁶. Het is aan de feitenrechter om uit te maken welke wijze van oproeping in het gegeven geval of, bij een algemene instructie, in de gegeven groep gevallen de voorkeur verdient. In het oordeel van de rechter dat de betrokkene behoorlijk is opgeroepen, ligt in beginsel besloten dat de oproeping heeft plaatsgevonden overeenkomstig art. 272 Rv dan wel overeenkomstig zijn instructie⁷. Van een behoorlijke oproeping is sprake indien de oproep tijdig voor de behandeling aan het juiste adres is verzonden en voldoende duidelijk plaats, dag, uur en onderwerp van de behandeling vermeldt⁸.

De in deze brief van de griffier geschetste informele wijze van oproepen behoeft niet op bezwaren te stuiten indien de betrokkene en zijn of haar advocaat op de aangegeven tijd en plaats van de mondelinge behandeling aanwezig zijn en gehoord kunnen worden. Een rechtbank neemt met deze informele werkwijze evenwel het risico, dat de behandeling van de zaak moet worden aangehouden indien de patiënt of de advocaat op het aangegeven tijdstip niet voor de rechter verschijnen dan wel aangeven meer tijd nodig te hebben om de verdediging voor te bereiden¹⁰.

Onderdeel III klaagt dat de rechtbank in strijd heeft gehandeld met art. 8 lid 3 Wet Bopz, in verbinding met art. 38 lid 1 en 45 lid 2 Sv, door ongemotiveerd voorbij te gaan aan de − in het proces-verbaal genoteerde − opmerking van betrokkene dat zij zelf een advocaat wilde regelen. Indien het verzoek van betrokkene geacht moet worden te zijn verworpen, heeft de rechtbank haar oordeel volgens de klacht ontoereikend gemotiveerd, nu uit de opmerking van betrokkene onmiskenbaar blijkt dat zij een andere advocaat wenste.

Art. 8 lid 3 Wet Bopz bepaalt dat de rechter aan het bestuur van de raad voor de rechtsbijstand last geeft tot toevoeging van een raadsman aan de betrokkene, tenzij de betrokkene daartegen bedenkingen heeft. Het artikellid verklaart, onder meer, de artikelen 38 en 45 Wetboek van Strafvordering van overeenkomstige toepassing. Art. 38 lid 1 Sv bepaalt dat de verdachte te allen tijde bevoegd is een of meer raadslieden te kiezen. Deze van overeenkomstige toepassing verklaarde bepaling behoeft m.i. verder geen bespreking: in deze zaak is niet aan de orde gesteld dat betrokkene een gekozen (en dus door haar zelf te betalen) raadsman wenste.

In de zaak Megyeri/Duitsland overwoog het EHRM dat − behoudens bijzondere omstandigheden − een persoon die onvrijwillig was opgenomen in een psychiatrische inrichting het recht had om juridische bijstand te ontvangen in procedures over de voortzetting, schorsing of beëindiging van zijn vrijheidsbeneming: “The importance of what is at stake for him – personal liberty – taken together with the very nature of his affliction – diminished mental capacity – compel this conclusion”¹¹. De betrokkene krijgt rechtsbijstand aangeboden, maar behoudt de vrijheid daarvan af te zien en zelf zijn verdediging te voeren¹². Voor Bopz-zaken geldt de regel dat indien de raadsman terugtreedt omdat zijn cliënt te kennen geeft niet meer door hem te willen worden bijgestaan, een met de kwetsbare positie van betrokkene strokende uitleg van art. 8 lid 3 Wet Bopz, in verbinding met het vierde lid van art. 45 Sv, meebrengt dat de rechter dient te onderzoeken of de betrokkene toevoeging van een andere raadsman wenst. In zijn beschikking moet de rechter van het resultaat van dit onderzoek doen blijken¹³.

In het onderhavige geval is de raadsman niet formeel teruggetreden. Voor de raadsman heeft een weigering van zijn bijstand door de cliënt het gevolg dat die raadman niet langer het standpunt van de cliënt kan vertolken. Op grond van art. 24 lid 4 Wet op de Rechtsbijstand blijft de advocaat verplicht de nodige rechtsbijstand te verlenen zolang de toevoeging niet is ingetrokken. Gedragsregel 9 van de gedragsregels voor advocaten bepaalt dat de advocaat volledige verantwoordelijkheid draagt voor de behandeling van de zaak en dat hij geen handelingen mag verrichten tegen de kennelijke wil van de cliënt. Indien tussen de advocaat en zijn cliënt verschil van mening bestaat over de wijze waarop de zaak moet worden behandeld en dit geschil niet in onderling overleg kan worden opgelost, dient de advocaat zich terug te trekken. Dat dient hij op zorgvuldige wijze te doen. Hij dient ervoor zorg te dragen dat zijn cliënt daarvan zo min mogelijk nadeel ondervindt¹⁴. De raadsman beperkt zich, zolang hij niet vervangen is, tot de rol van procesbewaker en tot het nemen van maatregelen in het belang van zijn cliënt die geen uitstel gedogen.

Het recht op een vrije advocatenkeuze houdt niet in dat de verdachte (of in een Bopz-zaak: de betrokken patiënt) er recht op heeft dat aan hem de advocaat van zijn keuze wordt toegevoegd¹⁵. Dit neemt niet weg dat art. 6, lid 1 en lid 3, aanhef en onder b, EVRM kan meebrengen dat de toegevoegde raadsman door een ander moet worden vervangen: indien de eerst toegevoegde raadsman, gezien de aard van de zaak, onvoldoende voor zijn taak is gekwalificeerd of indien de verhouding tussen de verdachte en de toegevoegde raadsman dermate slecht is dat een goede verdediging daardoor onmogelijk wordt. Art. 45 lid 2 Sv geeft voor dat geval de mogelijkheid tot vervanging van de toegevoegde raadsman. Let wel: indien de verdachte eerst tijdens de terechtzitting zijn advocaat ontslaat, behoeft een verzoek tot aanhouding van de zaak in verband met de toevoeging van een nieuwe advocaat niet altijd te worden gehonoreerd¹⁶. Indien de patiënt bij het verhoor door zijn advocaat is bijgestaan, verplicht de enkele omstandigheid dat betrokkene na het verhoor een andere advocaat heeft gekozen de rechtbank niet om een tweede verhoor te bevelen¹⁷.

Blijkens het proces-verbaal heeft betrokkene medegedeeld dat zij zelf een advocaat wilde regelen. Indien betrokkene daarmee heeft bedoeld dat zij zelf wilde kiezen welke advocaat aan haar wordt toegevoegd, geeft dat standpunt blijk van een onjuiste rechtsopvatting. Indien betrokkene toevoeging van een andere advocaat wenste, dient de grondslag daarvoor te worden gevonden in art. 45 lid 2 Sv. Het komt mij voor, dat ook in deze situatie een met de kwetsbare positie van betrokkene strokende uitleg van art. 8 lid 3 Wet Bopz, in verbinding met het vierde lid van art. 45 Sv, meebrengt dat de rechter diende te onderzoeken of de betrokkene toevoeging van een andere raadsman wenste. Onderdeel 3 treft doel. Ook na gegrondbevinding van onderdeel 1 houdt betrokkene belang bij de bespreking van dit middelonderdeel, met het oog op de verdere behandeling van de zaak na verwijzing.